หลักในการเลือกซื้อน้ำยาฆ่าเชื้อ (Disinfectant)

น้ำยาฆ่าเชื้อ (Disinfectant)

 

น้ำยาฆ่าเชื้อ เป็นชื่อเรียกสารเคมีที่มีฤทธิ์ฆ่าเชื้อ  ปลอดเชื้อ  หรือระงับเชื้อ ซึ่งจะระบุที่ฉลากของผลิตภัณฑ์ว่ามีฤทธิ์ระดับใด  ได้แก่ 

Antiseptics:- หมายถึง สารเคมีที่ใช้ทำลายหรือยับยั้งการเจริญเติบโตของจุลินทรีย์ ใช้กับภายนอกของร่างกายสิ่งมีชีวิตโดยไม่ทำอันตรายต่อเนื้อเยื่อเหล่านั้น

Disinfectant:- หมายถึง สารเคมีที่ใช้ทำลายจุลินทรีย์ที่ทำให้เกิดโรคและใช้กับสิ่งไม่มีชีวิต เช่น  เครื่องมือและสถานที่เป็นต้น สารเคมีเหล่านี้จะทำให้เกิดอันตรายต่อผิวหนังและเยื่อเมือกของร่างกายโดยตรง

Germicide หรือ micromicide:- ความหมายใกล้เคียงกับ disinfectant ถ้าเจาะจงเฉพาะเชื้อจุลินทรีย์ต่าง ๆ จะระบุเป็น bactericide, fungicide, virucide, sporicide เป็นต้

น้ำยาฆ่าเชื้อแบ่งเป็นประเภทต่างๆ ได้ 2 วิธี ดังนี้

1. แบ่งตามความสามารถในการทำลายเชื้อได้ 3 ระดับ ดังนี้  

1.1 น้ำยาฆ่าเชื้อที่มีประสิทธิภาพสูง (High-Level disinfectant) หมายถึง สารเคมีที่สามารถทำลายสปอร์ของแบคทีเรียและจุลินทรีย์อื่น ๆ ทุกชนิด จึงเหมาะสมที่จะใช้เป็นสารที่ทำให้ปลอดเชื้อ (sterilant) ในวัสดุหรือเครื่องมือที่ต้องการปลอดเชื้ออย่างยิ่ง (critical items) 

ตัวอย่างสารเคมีกลุ่มนี้ ได้แก่ กลูตาราลดีไฮด์ 2.0 - 3.2% ก๊าซเอทิลีนอ๊อกไซด์ เป็นต้น

1.2 น้ำยาฆ่าเชื้อที่มีประสิทธิภาพปานกลาง (intermediate-level disinfectants) คือ สารเคมีที่ไม่สามารถทำลายสปอร์ของแบคทีเรีย แต่สามารถทำลายเชื้อจุลินทรีย์ที่มีความสำคัญ เช่น เชื้อวัณโรค และไวรัสได้ โดยฤทธิ์ในการทำลายเชื้อไวรัสเปลี่ยนแปลงไปตามความเข้มข้นของน้ำยา ใช้สารเคมีเหล่านี้ในกลุ่มเครื่องมือที่ต้องการปลอดเชื้อปานกลาง (semi-critical items)  

ตัวอย่างสารเคมีกลุ่มนี้ ได้แก่ แอลกอฮอล์ ฟอร์มาลดิไฮด์ ไอโอโดฟอร์ สารประกอบคลอรีน (โซเดียมไฮโปคลอไรท์)

1.3 น้ำยาฆ่าเชื้อที่มีประสิทธิภาพต่ำ (low-level disinfectants) คือ สารเคมีที่ไม่สามารถทำลายสปอร์ของแบคทีเรียและไม่สามารถทำลายเชื้อวัณโรคและเชื้อไวรัสได้ สารเคมีเหล่านี้เมื่อความเข้มข้นสูงเพิ่มสูงขึ้นอาจเปลี่ยนจาก low-level disinfectants เป็น intermediate-level disinfectants ได้เช่น povidone-iodine จาก 75 ppm ถึง 450 ppm สารเคมีบางชนิดแม้ความเข้มข้นจะเพิ่มขึ้นเพียงใดก็เป็น low-level disinfectants เช่น benzalkonium chloride (ชื่อการค้า Zephirol, Zephiran) สารเคมีกลุ่มนี้เหมาะสำหรับวัสดุหรือเครื่องมือที่ไม่จำเป็นต้องปลอดเชื้อมากนัก(non-critical item)

2. แบ่งตามคุณสมบัติทางเคมี  โดยเฉพาะโครงสร้างทางเคมี (คัดเลือกเฉพาะน้ำยาที่ใช้อย่างแพร่หลาย)

2.1 กลุ่มแอลกอฮอล์ (Alcohols)

แอลกอฮอล์ที่ใช้แพร่หลายคือเอทธิลแอลกอฮอล์ (ethylalcohol) และไอโซโพรพิลแอลกอฮอล์ (Isopropyl alcohol) ซึ่งเป็นสารระงับเชื้อและฆ่าเชื้ออย่างแพร่หลายมานานแล้ว  

คุณสมบัติ

•  แอลกอฮอล์ออกฤทธิ์โดยการตกตะกอนโปรตีนและละลายไขมันที่เยื่อหุ้มเซลล์
• เอทธิลแอลกอฮอล์สามารถฆ่าเชื้อวัณโรคได้ และไวรัสพวก herpes, influenza, rabies ได้ แต่พวกไวรัสตับอักเสบและ AIDS ยังไม่มีหลักฐานแน่ชัด ขณะที่ไฮโซโพรพิลแอลกอฮอล์สามารถฆ่าได้   
• ระยะเวลาในการฆ่าเชื้อเร็วประมาณ 1-2 นาทีฆ่าเชื้อแบคทีเรียได้ทั้งกรัมบวกและกรัมลบ
• ไอโซโพรพิลแอลกอฮอล์มีฤทธิ์ในการฆ่าเชื้อโรคได้สูงกว่า เอทธิลแอลกอฮอล์ แต่ระเหยช้ากว่าทำให้ผิวแห้งและระคายเคืองผิวมากกว่า ความเข้มข้นที่ดีที่สุดคือ 70% เพราะมีปริมาณแอลกอฮอล์น้อยที่สุดที่จะได้ผลดีที่สุด และมีปริมาณน้ำที่พอเหมาะที่จะทำให้ผิวหนังเปียกได้ดี ช่วยให้แอลกอฮอล์แทรกซึมกระจายตัวได้ดีและระเหยช้าๆไม่เป็นอันตรายต่อผิวหนังมาก ถ้าความเข้มข้นมากกว่า 80% ขึ้นไปประสิทธิภาพจะลดลง
• ที่ความเข้มข้น 70% แอลกอฮอล์ทั้งสองชนิดนี้ใช้ได้ทั้งเป็นสารระงับเชื้อ (Antiseptic) และสารฆ่าเชื้อ
  

(Disinfectant) นอกจากจะใช้เป็นสารฆ่าเชื้อโดยลำพังแล้วยังใช้ร่วมกับสารฆ่าเชื้ออื่น ๆ เช่น savlon 1:30 in alcohol 70% ใช้แช่เครื่องมือกรณีต้องการฆ่าเชื้อเร่งด่วน 2-5 นาที เป็นต้น

ข้อจำกัดของแอลกอฮอล์

• ประสิทธิภาพจะลดลงเมื่อสัมผัสสารอินทรีย์ เนื่องจากแอลกอฮอล์ไม่ละลายโปรตีนในเลือดหรือน้ำลาย
  
• กัดกร่อนทำลายเลนส์และเครื่องใช้พลาสติก

กลูตาราลดีไฮล์  (glutaraldehyde)

คุณสมบัติ

• กลูตาราลดีไฮล์ ที่ความเข้มข้น ≥ 2% จัดเป็นน้ำยาฆ่าเชื้อที่มีประสิทธิภาพสูง
• ไม่ใช้เป็น Antiseptic เพราะมีฤทธิ์ระคายเคืองต่อเนื้อเยื่อ
• มีฤทธิ์ฆ่าสปอร์มากกว่า formaldlehyde 2-8 เท่า
• สามารถฆ่า vegetative cell ของแบคทีเรียใน 5 นาที 
• ฆ่าไวรัสตับอักเสบและเอดส์ได้ภายใน 15-30 นาที 
• ความสามารถในการฆ่าสปอร์ขึ้นอยู่กับชนิดของเชื้อและจำนวนเชื้อ   
• การฆ่าเชื้อวัณโรคจะฆ่าได้ช้าและมีฤทธิ์ฆ่าวัณโรคได้น้อยกว่าฟอร์มาดิไฮด์, ไอโอไดน์และแอลกอฮอล์
• มีฤทธิ์ฆ่าเชื้อได้แม้ปนเปื้อนเลือดหรือสารคัดหลั่ง
• ไม่ทำลายเนื้อพลาสติกและเลนส์
  
• มีฤทธิ์กัดกร่อนโลหะต่ำ จึงเหมาะที่จะนำมาใช้ปลอดเชื้อวัตถุที่ไม่สามารถทนความร้อนได้

ข้อจำกัดของกลูตาราลดีไฮด์

• ราคาแพง 
  
• มีกลิ่นฉุนระคายเคืองต้องล้างออกให้หมดด้วยน้ำกลั่นหลังแช่น้ำยา ก่อนแช่น้ำยาต้องล้างสารอินทรีย์ออกให้หมด และเช็ดให้แห้งสนิทก่อน
• ต้องระมัดระวังเรื่องวันหมดอายุ
  
• ต้องสวมถุงมือ ใส่ mask ทุกครั้งที่ใช้น้ำยานี้
  
• บริเวณที่ใช้ต้องมีอากาศถ่ายเทสะดวกเพราะยาระเหยได้บ้างและมีฤทธิ์ระคายเคือง
• น้ำยาจะมีประสิทธิภาพอยู่ได้ 28 วัน แต่ถ้าแช่เครื่องมือซ้ำไปซ้ำมาน้ำยาอาจ neutralized หรือ diluted ดังนั้นจึงใช้ต่อเนื่องเพียง 2 สัปดาห์ แล้วควรเปลี่ยน

 2.3 สารประกอบคลอรีน (Chlorine containing compounds)

คลอรีนมีสถานะเป็นก๊าซจึงไม่สะดวกที่จะนำมาใช้งานทั่ว ๆ ไปและสารละลายไม่คงตัว สารเคมีที่ใช้กันแพร่หลายคือโซเดียมไฮโปคลอไรต์  ซึ่งมีคุณสมบัติต่างๆเหมือนกับคลอรีนแต่ใช้ง่ายกว่า  การออกฤทธิ์ในการฆ่าเชื้อจากการละลายน้ำแล้วให้กรดไฮโปคลอรัส (Hypochlorus acid:-HOCl) เข้าทำปฏิกิริยากับโปรตีนภายในเซลล์ของเชื้อจุลินทรีย์ หรืออาจเกิดการอ๊อกซิไดซ์ (oxidize) ไวทัลเอนไซซ์ (vital enzyne)

ข้อดีของโซเดียมไฮโปคลอไรด์

• ราคาถูก
• สามารถฆ่าเชื้อได้ดีขึ้นกับความเข้มข้นของตัวยาจึงเป็นทั้ง Antiseptic และ Disinfectant (ความเข้มข้นจะต้องเป็นเปอร์เซ็นต์ของโซเดียมไฮโปคลอไรด์ หรือ ppm ของ available chlorine โดย 1% NaOCl = 10,000 ppm available chlorine)
• ความเข้มข้น 0.10-0.25 ppm จะสามารถฆ่าเชื้อแบคทีเรียส่วนใหญ่ได้ใน 15-30 วินาที  
• สามารถฆ่าเชื้อวัณโรคได้แต่ไม่สามารถฆ่าสปอร์ได้  
• ที่ความเข้มข้น 0.5-1% สามารถทำลายไวรัสได้ถึง 100% เช่น HBvirus และ HTLV-3 (AIDS) ความเข้มข้น 0.5% Sod hypochlorite (Dakin’s Solution) สามารถใช้เป็น Antiseptic ใช้ล้างแผลสกปรกเพื่อละลายและดับกลิ่นเนื้อเยื่อที่ตายแล้ว

การใช้ประโยชน์

•  Dakin’S solution ใช้ล้างคลองรากฟัน ในงานทันตกรรม

ข้อเสียของโซเดียมไฮโปคลอไรต์

• เป็นสารเคมีที่ไม่คงตัวต้องผสมน้ำยาใหม่ทุกวัน  
• ระคายเคืองเนื้อเยื่อและผิวหนัง  
• กลิ่นฉุน กัดกร่อนโลหะ  
• ใช้ทำความสะอาดพื้นผิววัตถุได้ การใช้งานต้องสวมถุงมือทำความสะอาด ใส่ Mask แว่นตา และเสื้อคลุมป้องกัน
• ประสิทธิภาพจะลดลงเมื่อสัมผัสกับอินทรีย์วัตถุจึงควรทำความสะอาดเครื่องมือก่อนฆ่าเชื้อด้วยวิธีนี้
  

2.4 ไอโอโดฟอร์ (Iodophors)

สารละลายไอโอดีนหรือทิงเจอร์ใช้เป็นยาระงับเชื้อ (Antiseptic) ที่ผิวหนังหรือเนื้อเยื่อมานานแล้ว  ไอโอโดฟอร์ที่นิยมใช้เป็นสารประกอบของไอโอดีนกับตัวทำละลาย (Polyvinylpyrrolidone) ซึ่งคุ้นเคยในชื่อโพวีโดนไอโอดีน  

คุณสมบัติ 

• ออกฤทธิ์ในการทำลายจุลินทรีย์ โดย free Iodine (I₂ ) ผ่านผนังเซลล์ไปทำลายโปรตีนและทำลายขบวนการสร้าง nucleic acid ของเชื้อจุลินทรีย์อย่างรวดเร็ว
• ประสิทธิภาพของการฆ่าเชื้อขึ้นอยู่กับปริมาณ free Iodine ซึ่งเกิดจากการเจือจางน้ำยาอย่างถูกต้องตามข้อกำหนดของบริษัทผู้ผลิตอย่างเคร่งครัด
• ใช้ทั้งเป็นยาระงับเชื้อ (Antiseptic) และยาฆ่าเชื้อ (Low-level ถึง intermediate–level disinfectant)
• สามารถฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ได้หลายชนิดรวมทั้งเชื้อวัณโรคกรณีสัมผัสนาน 5 – 10 นาที 

ประโยชน์ที่ใช้ 

• ใช้ฆ่าเชื้อบนพื้นผิว เช่น ยูนิคทำฟัน ด้ามปรับโคมไฟ 
• ใช้ฆ่าเชื้อวัสดุฟันพิมพ์ปาก หรือ ฟันปลอม
• ใช้เป็นน้ำยาแช่เครื่องมือก่อนล้าง

ข้อจำกัด 

• น้ำยาที่ผสมแล้วต้องเปลี่ยนใหม่ทุกวันเนื่องจากประสิทธิภาพสูงสุดในการฆ่าเชื้อวัณโรคจะเปลี่ยนไปหลังจากผสมแล้ว 24 ชั่วโมง
• ต้องใช้น้ำกลั่นในการเจือจางน้ำยาที่จะใช้งาน หากเป็นน้ำกระด้างน้ำยาจะหมดประสิทธิภาพ
• กัดกร่อนพื้นผิวโลหะ และติดสี ตกค้างกรณีใช้ไปนาน ๆ (ต้องเช็คด้วยแอลกอฮอล์หลังจากแช่น้ำยาแล้ว)
• เวลาที่สัมผัสน้ำยาอย่างน้อย 10 นาที จึงจะมีประสิทธิภาพในการฆ่าเชื้อ
• สารอินทรีย์จะทำให้ประสิทธิภาพการฆ่าเชื้อลดลง

 
2.5 กลุ่มฟีนอล (Phenols)  

สารเคมีในกลุ่มฟีนอลเป็นยาฆ่าเชื้อชนิดแรกที่ใช้อย่างแพร่หลายในโรงพยาบาล จากคุณสมบัติที่มีพิษต่อเซลล์ของสิ่งมีชีวิต มีกลิ่นฉุนระคายเคืองทางเดินหายใจ ปัจจุบันจึงเลิกใช้ 30 ปีที่ผ่านมาได้มีการพัฒนาสารฆ่าเชื้อในกลุ่มฟีนอลใหม่โดยมีเกลือฟีนอลเป็นองค์ประกอบ

คุณสมบัติ

• สามารถฆ่าเชื้อโรคได้หลายชนิดรวมทั้งเชื้อวัณโรค แต่ไม่สามารถฆ่าสปอร์ได้
• เป็นสารเคมีในกลุ่มลดแรงตึงผิว ช่วยให้ทำความสะอาดง่ายขึ้น
• ไม่กัดกร่อนและไม่ให้สารตกค้าง 

 การใช้งาน

• ใช้ทำความสะอาดพื้นผิวและอุปกรณ์
• ใช้เป็นน้ำยาแช่ก่อนล้างทำความสะอาด

ข้อจำกัด

• ระคายเคืองผิวหนัง ต้องระมัดระวังไม่ให้สัมผัสผิว

2.6 ควอเทอนารีแอมโมเนียมคอมเพานด์ (Quat)
 

คุณสมบัติ

• เป็นสารช่วยลดแรงตึงผิว ช่วยในการทำความสะอาด
• มีอันตรายต่อผู้ใช้น้อย ไม่ระคายเคืองผิวหนังและไม่กัดกร่อนพื้นผิว
• น้ำยาเมื่อเจือจางแล้วมีความคงตัวไม่จำเป็นต้องเปลี่ยนทิ้งทุกวัน 
• สามารถฆ่าเชื้อจุลินทรีย์ได้หลายชนิดรวมทั้ง Virus Aids แต่ไม่สามารถฆ่าสปอร์เชื้อวัณโรค และไวรัสตับอักเสบได้ จึงจัดเป็นน้ำยาฆ่าเชื้อที่มีประสิทธิภาพต่ำ ไม่สามารถนำมาใช้ฆ่าเชื้อเครื่องมือได้ สามารถใช้ทำความสะอาพื้นผิวภายนอกเท่านั้น
• ใช้เวลาในการสัมผัสพื้นผิว 10 นาทีในการฆ่าเชื้อ
• ทำให้เกิดสารตกค้างซึ่งไม่ย่อยสลายโดยธรรมชาติ
• ประสิทธิภาพลดลงเมื่อสัมผัสสารอินทรีย์

  2.7 ควอเทอนารีแอมโมเนียมคอมเพานด์ผสมแอลกอฮอล์หรือควอทแอลกอฮอล์ (Quat-alcohol)
เป็น น้ำยาฆ่าเชื้อชนิดใหม่ซึ่งนำข้อดีของน้ำยาในกลุ่มแอลกอฮอล์มาลดข้อด้อยของ น้ำยาในกลุ่มควอทจึงเป็นการผสมผสานกันได้น้ำยาฆ่าเชื้อใหม่
คุณสมบัติ

• เวลาในการสัมผัสพื้นผิวในการทำลายเชื้อลดลงครึ่งหนึ่ง (จากเดิม 10 นาที)
• ไม่มีสารตกค้างที่พื้นผิว ไม่จำเป็นต้องล้างน้ำหลังจากขึ้นจากน้ำยา
  
• ไม่กัดกร่อนทุกพื้นผิว เช่น โลหะ แก้ว พลาสติก
• ไม่ระคายเคืองผิวหนังหรือเนื้อเยื่อ (เมื่อเจือจางแล้ว)
• ประสิทธิภาพไม่ลดลงเมื่อสัมผัสกับสารอินทรีย์
• ไม่ก่อให้เกิดสารตกค้างที่ไม่ย่อยสลายในสิ่งแวดล้อม
• กรณีที่ผสมแอลกอฮอล์มากกว่า 40 % โดยมีปริมาณ quat มากกว่า 0.20% แต่ไม่มากกว่า 0.30 % สามารถฆ่าเชื้อวัณโรคได้ จึงจัดเป็นน้ำยาฆ่าเชื้อที่ประสิทธิภาพปานกลาง

การใช้ประโยชน์

• ใช้แช่เครื่องมือก่อนล้างทำความสะอาด
• ทำความสะอาดพื้นผิวในคลินิกทันตกรรม
• ฆ่าเชื้อเครื่องมือและวัสดุทันตกรรมในกลุ่ม Semicritcal

 คุณสมบัติของน้ำยาฆ่าเชื้อที่ดี

• สามารถทำลายเชื้อได้รวดเร็วและหลายชนิด
• สามารถฆ่าเชื้อวัณโรค เชื้อไวรัสชนิดมีปลอก (AIDS) และชนิดไม่มีปลอก (ไวรัสตับอักเสบ)
• มีความคงตัวแม้อยู่ในสภาวะที่เป็นกรดหรือด่าง
• ประสิทธิภาพไม่ลดลงเมื่อสัมผัสสารอินทรีย์
• ไม่กัดกร่อนพื้นผิว (โลหะ พลาสติก ยาง)
• ไม่ระคายเคืองผิวหนัง เยื่อเมือก ไม่เป็นอันตรายต่อร่างกาย
• ไม่มีกลิ่นเหม็น ไม่มีผลกระทบต่อระบบบำบัดน้ำเสีย
  
• ราคาเหมาะสม

หลักในการเลือกใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ

หลักทั่วไปมีดังนี้

1. วัตถุประสงค์ในการใช้ พิจารณาว่าจะใช้น้ำยาฆ่าเชื้อกับสิ่งที่ต้องการทำลายเชื้อประเภทใด และสิ่งเหล่านั้นมีเชื้ออะไรที่เกี่ยวข้อง

2. คุณสมบัติทางกายภาพ ทางเคมี ทางชีววิทยาของน้ำยาฆ่าเชื้อนั้น ได้แก่ 

• ความคงตัวของน้ำยา 
• อายุของน้ำยาที่ใช้
  

3. ความปลอดภัยของผู้ใช้ คำนึงถึง

• การดูดซึมเข้ากระแสเลือด 
• การระคายเคืองต่อผิวหนัง
• อาการแพ้ที่อาจเกิดขึ้น  

4. ความน่าเชื่อถือ 

• เอกสารกำกับยาที่แนบมาจากบริษัท
• เอกสารทางการแพทย์
• องค์กรสากลที่เกี่ยวข้องรับรอง
• ไม่โฆษณาเกินความเป็นจริง
• ราคาเหมาะสม 
  

ข้อดีของ DIDAC ที่เป็นเหตุผลสมควรแก่การเลือกใช้

1. ไม่มีพิษต่อร่างกาย ไม่มีฤทธิ์กัดกร่อน ไม่มีฤทธิ์ระคายเคืองต่อเนื้อเยื่อ

2. ไม่มีสี ไม่มีกลิ่น และกำจัดกลิ่นได้

3. ทนความร้อน ทนต่อสภาวะที่มี organic matters และทนน้ำกระด้าง

4. อาศัยคุณสมบัติของความเป็นสารลดแรงตึงผิวในการทำความสะอาด

5. สามารถยับยั้งแบคทีเรียได้โดยการสร้างฟิล์มขึ้นมา

6. มีฤทธิ์ต่อเชื้อจุลชีพหลายชนิด

7. มีฤทธิ์ในช่วง pH ที่กว้าง  

ที่มา : ความรู้เกี่ยวกับการใช้ยาและอาหารเสริม